Тэрхийн цагаан нуур:

Архангай аймаг бол Монголын үзэсгэлэнт газруудын нэг юм. Улаанбаатар хотоос Тариат сум хүртэл хатуу хучилттай засмал замтай. Уг аймагт өвөрмөц тогтоц бүхий 150 гаруй төрлийн бичээс, хад чулуу бий. Булган уул, Тайхар чулуунаас эхлээд Хоргын тогоо, Тэрхийн Цагааннуур, Өгийнуур, хадан хавцал дундуур урсдаг Чулуут, Суман, урд, хойд Тамир, Орхон, Хануй, Хүнүй зэрэг цэнгэг голуудтай. Мөнх цаст Суврага Хайрхан, оройдоо цэнгэг нуур бүхий Хан-Өндөр, Бугат, Бөхөн шар, Чингэлтэй зэрэг уул нуруудтай, үзэж харах зүйл ихтэй.

“Тэрхийн цагаан нуур” нь Тариат сумын нутагт Хоргын тогооны дэргэд байдаг. Хангайн нуруунаас эх авсан хойд урд Тэрхийн голын урсгал Хорго галт уулын халуун хайлмагт боогдон үүссэн цэнгэг уст нуур. Энэ нуурт арав гаруй гол цутгадгаас хамгийн том нь Тэрхийн гол юм.

• “Өгийнуур” нь Өгий нуур суманд орших бөгөөд Торгон элс, хайрган эрэгтэй. Тэр орчимдоо гүехэн, давалгаа зөөлөн, завиар аялахад нэн тохиромжтой. Байгалийн сонин тогтоцтой тул усанд сэлэх, наранд биеэ шарах, морь, тэмээгээр болон явганаар аялахад тун тохиромжтой аж. Өгий нуур нь 150 гаруй төрлийн нэн ховор ба ховор зүйлийн шувууд нутагладаг. Умард мөсөн далайн ай савд хамаарах 14 зүйлийн загастай юм. "Өгий тур" жуулчны бааз нь Монгол улсын төв хэсэгт оршдог үзэсгэлэнт, Цэнхэр нүдэн Өгий нуурын хойт эрэг байгалийн ер бусын уран бүтээл “Хойт мэргэн шанаа” хэмээх шувуут хошууны дэргэд байрладаг бөгөөд шилдэг хөтөлбөрүүдээр аялагчдад үйлчилдэг аж. Тус баазаас 22 километрт өнөөгийн Туркийн өвөг дээдэс, түүх дурсгалын томоохон цогцолбор Түрэгийн хөшөө, 70 километрт Ази Европыг тэгнэсэн Монгол Их гүрний эртний нийслэл Хархорин хотыг сонирхож болох юм байна.
• 
• “Улаан цутгалан” хүрхрээ нь Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий суманд байрлах бөгөөд зуны дэлгэр цагт гадаад, дотоодын аялагч, жуулчдын үзэхийг хүсдэг хамгийн үзэсгэлэнтэй газрын нэг юм. Цагаан голын хүрхрээ гэж бага хүрхрээг хэлнэ. Тэнд рашаан ч байдаг. Улаан цутгалангаас нэг километр яваад “Тэмээн чулуун хэрэгсүүр” хэмээх орхон голын жижиг хүрхрээ байдаг. Орхон голд усны далан гэж байдаг. Их эзэнт гүрний хөшөөг ч үзэх боломжтой. Хужирт луу явах замд Хархорины “Шанхын хийд” гэж байдаг.
• 
• Хүйсийн Найман нуур нь Өвөрхангай аймгийн төв Арвайхээр хотоос 115 километрт оршино. Улаанбаатар хотоос аймгийн төв хүртэл 450 километрт байдаг. Зам маш бартаатай боловч жуулчид энэ бүсэд ихэвчлэн морь унаж баруун хойноос нь ирдэг. Хүйсийн Найман нуур нь Монгол орны төв хэсэг, Хангайн уулсын дунд 2400 метрт оршдог. Тус газрын ихэнх хэсэг нь Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт байдаг. Баруун талаараа Бат-Өлзий сумтай хиллэдэг. Мөн Орхоны хөндийн байгалийн цогцолборт газрын нэг хэсэг болдог. Хойд талаараа галт уулын чулуулаг тархсан тал газраар хүрээлэгдсэн хүн ам сийрэг суурьшсан газар юм.
• “Хөвсгөл нуур”- Хөвсгөл аймаг нь Хойд талаараа ОХУ, баруун, зүүн болон өмнө талаараа Завхан, Булган, Архангай аймагтай хиллэдэг. Нийслэл Улаанбаатараас 779 километрийн хол зайд оршдог. Мөнх цаст сүрлэг уулс, гүн цэнхэр нуурууд, хөвч тайга, өргөн уудам хөндий хосолсон байгалийн үзэсгэлэнт нутаг. Онгон байгаль, түүхийн дурсгалууд, олон төрлийн ховор ургамал, амьтан зэргээрээ гадаад, дотоодын жуулчдын сонирхлыг татдаг билээ. Цаг уурын ангиллаар хангайн бүсийн уулархаг мужид багтдаг. Цаг агаарын хэлбэлзэл ихтэй. Зуны хамгийн дулаан цаг долдугаар сард +15-25 хэм, өвлийн хамгийн хүйтэн үе нэгдүгээр сард -24-49 хэм, зарим жилд -49- 52 хэм хүрч хүйтэрдэг. Хөвсгөл аймагт 530 гаруй аж ахуйн нэгж, худалдаа, үйлчилгээ, боловсруулах үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, ан агнуур, ойн аж ахуйн чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулдаг. Аялал жуулчлалын хувьд өргөжин тэлж байна. Хөвсгөл нуурынхаа унаган төрх, цэвэр тунгалаг ус, агаар, ховор ан амьтан, байгалийн элдэв сонин тогтоц, дархадуудын зан заншил, ховор нандин түүхийн дурсгалт зүйлсийг очиж, танин мэдэх боломжтой юм. Мөн мориор аялах, цаатан үзэх, сарлаг унах, моторт завь болон усан онгоцоор аялах, нүүдэлчний соёлтой танилцах, дугуйгаар аялах, загасчлах, уулын явган аялал, машинаар Хөвсгөл нуурыг тойрч болох юм байна. Хөвсгөл аймгийн жаргалант суманд халуун рашаан байдаг. Японы онсен рашааны хэв маягаар хийгдсэн рашаан юм. Хатгал суманд могойн мод байдаг.
• 
• “Хамрын хийд” нь Дорноговь аймгийн төв Сайншанд хотоос урагш 45 километрийн зайд байрладаг билээ. XIX зууны үеийн Монголын нэрт соён гэгээрүүлэгч, яруу найрагч, ноён хутагт Д.Данзанравжаа 1820 онд арван долоон насандаа Өвөр хамар гэдэг газар Хамрын хийдийг байгуулжээ. Д.Данзанравжаа Улааны шашныг Монгол хүний бие, оюун санаанд хамгийн тохирсон шашин гэж үзэж тухайн үеийн нийгмийг шүүмжилж шинэтгэхийг зорьж байжээ. Хамрын хийдэд Монголын анхны театрыг мянга найман зуун гучаад онд “Намтар дуулах дацан” нэртэйгээр байгуулсан байна. Энэ нь Монголын театр урлагийн түүхэнд анхны театр байсан гэж судлаачид үздэг. Хамрын хийдэд театраас гадна хүүхдийн дацан нэртэй сургуулийг байгуулж, хүүхэд багачуудаас гадна эмэгтэйчүүдийг сурч боловсорч бичиг үсэгтэй болохыг дэмжиж байжээ. Данзанравжаа Хамрын хийд байгаа газар бол энерги ихтэй, газрын доор амин судалтай хэмээн үзэж Шамбалын орон байгаа газрыг тодорхойлжээ. Шамбалын орон гэдэг нь оюуны орон гэсэн үг бөгөөд зөвхөн сүнс юм уу оюун санаагаараа очиж чадах Бурхны орон гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Одоо хийдийн дэргэд байгаа Шамбалын орныг тойруулан суварга бүхий хашаа босгож тохижуулж, Гаадмбын 77 боть судрыг залсан. Шамбалыг орон 25 хаадтай. Жил бүр тэдэнд зориулан тус хийдийн лам нар тахилга үйлдэж, ном уншдаг аж.

• Хамрын хийдийн дэргэд Монголын хамгийн том суваргыг бүтээн залсан байна. Энэ нь “Өвгөн суварга” юм. Монгол гэрийн хэлбэртэй, 32 метр өндөр, таван талтай аж. Монгол төрийг мандан бадруулах, ард түмнээ өвчин зовлонгүй, нутаг орноо ган зудгүй байлгах үүднээс бүтээсэн гэдэг.

• 

• "Ээж мод" нь Сэлэнгэ аймгийн Шаамар суманд Улаанбаатар хотоос 310 км зайд оршдог. Ээж мод хэмээн тахих болсны учир шалтгаан тодорхойгүй бөгөөд зөвхөн таамаг, үлгэр домог л байдаг аж. Эрт үед нэгэн эр ээж модонд сүслэн залбираад явахдаа, татаж байсан тамхиа унтраалгүй явснаас модонд уяатай хадганд гал авалцаж ээж мод шатжээ.
  Харин өнөөх эр буцах замдаа машинтайгаа онхолдон нас барсан хэмээдэг. Энэхүү догшин үзэгдлийг нутгийн нэгэн алдартай лам аргалахаар болж хажууд нь ургаж байсан модыг аргадан байж одоогийн "Ээж мод" болгосон гэдэг. Тэрхүү шатсан ээж модонд "Хувьсгалын долоо" гэгдэх хүмүүс очиж мөргөөд цааш Улаан Оросоос тусламж авахаар явж байсан гэсэн яриа ч бий.
•